«Чон караа көскү» деп тывалар чугаалаар-ла болгай. Бо удаада бодумнуң караамның көргенин, кулаамның дыңнаанын бижикседим. Чүнү көрүп, чүнү дыңнап каан кижи боор деп бодап олур боор силер. Ол дээрге Ак-Довурак хоорайда Бурганга бүзүрээннер ниитилелин удуртуп, Бурганның даалгазын күүседип чоруур Ооржактарның өг-бүлези-дир. Чеже-даа аныяк болза, ажы-төл-биле бай-байлак улус чүве. Тыва кижи шаандан тура-ла хөй ажы-төлдүг болурун - улуг аас-кежик деп санап чораан. Шынап-ла, аас-кежиктиг-ле өг-бүле. Ырак-чоокта чурттаан төрел-чонунга, эш-өөрүнге үлегерлии аажок. Ынчангаш олар-биле силерни таныштырыксадым, эргим номчукчу.
-Аяс, Сайлык, боттарыңарны номчукчуларывыска танышытып бээр силер бе?
Аяс:
- Мени Ооржак Аяс дээр, Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык сумузунга он бир акы-угбаларымның эң хеймери бооп төрүттүнген мен. Бир-ле дугаар 1999 чылда Дириг Бурган дугайында Барлык ортумак школазынга 9 дугаар класска өөренип тургаш дыңнап эгеледим. Бурган черле бар, бачыт кылырга дуу оранга баарга, эки-багын өлүм соонда деңзилээр, бир эвес хөй бачыт кылыр болза, хилинчек оранынче баар, а бир эвес бачыт кылбас болза эки оранче баар деп бодап чораан мен. Бурганның шуут чогунга бүзүревес, а Бурган бар деп билип чордум. Ынчалза-даа Иисус Христос мээң Камгалакчым деп билбейн чораан мен.
Барлык сумузунга бистиң кудумчувуска кээргенчиг ядыылар чурттап турган. Бир-ле катап кудумчувуска Иисус Христостуң Буянныг Медээзин чугаалап, улус келген. Ол Буянныг Медээни дыңнааш, та чүге чүве сеткилим хөлчок өөрээн. Сактырымга чуртталгада бир-ле идегел, өөрүшкү тыптып келген ышкаш болган. Ынчан мен бачыттың кулданыышкыкынче кирип, элээди тенек оолдарның кылып болгу дег, багай чүүлдерин доозазын шенеп, кылып каапкан үелерим чүве. Харын-даа мырыңай чуртталгамның овур-хевири апарганындан бодум шак ол бачыттыг амыдыралымдан шылай берген турган мен. Акым Эрес мени мурнай Иисус Христоска бүзүрей берген кижи. Бир-ле катап акым Кызылдааш, меңээ Библия эккеп бергеш: «Иисус бисти камгалаар, чүгле Ону таварыштыр Дээрлерже баар, Иисус Хрситос биске ынак» -- дээрге, дыка өөрээн мен. Ол Буянныг Медээ чүрээмче кирип келген. Ооң соонда бир-ийи ай хире болгаш, бачыдымны миннип, Бурганны хүлээп алдым. Марктың Буянныг медээзи деп каан тыва номну номчааш, дыка хөй чүвени билип ап эгелээн мен. Бурганның Сөзүн номчуурга, дыка күштүг болур чорду.
Сайлык:
- Школа дооскаш, Тожуга турган мен. Буянныг Медээни дыңнааш, баштай багай чаңчылдарымдан адырлып алыйн, мен ышкаш бачыттыг кижи канчап Бурганче баар боор деп бодап турган мен. Бир катап Бурганга бүзүрээннер чыыжынга баарымга, «Бурганны хүлээп алыксап турар кижи бар бе» деп, чыыштың даргазы болгу дег кижи айтырыптарга, улус мурнунче үнгеш, мөргүлдээн мен. Ол хүнден эгелээш, Бурган шынап-ла бар чүве-дир деп билип эгеледим. Канчап билип эгелээн мен дээрге, Бурган мээң мөргүлдеримге харыылап, күткүлгеге таваржы бээримге, ону ажып эрте бээр күштү берип турар болган. Бурган шынап-ла бар-дыр деп ылап-ла биле бергеш, Бурганга хай-бачыдым миннип, чааскаан оруп алгаш тейледим. Ол үеден эгелээш Бурган мээң амыдыралымны өскертип эгелээн. Ак-Довуракка чедип келиримге улузум мээң өскерли бергенимни эскерип каан. Ооң мурнунда чүгле бодумну бодаар, чүгле меңээ-ле эки болза дээр, өске улус канчап-даа турарга херекке албас, кара сагыштыг чаңым мени хилинчектеп чораан. Тожудан келгеш арагалап-дарылап-даа халып турбас, биеэги дег эмин эртир эгоист чаңым-даа чок, топтуг-томаанныым аажок апарган боорумга, ачам суг кайгап ханмайн турган.
Ак-Довурак хоорайның «Молодежная» кудумчузунда мөргүл бажыңы (тейлээр бажың) бар деп дыңнааш, аңаа келиримге, аныяктарның хөйү аажок, оларны Раиса Ивановна өөредип турар болду. Оон эгелээш-ле Бурганның Сөзүн хандыр өөренип эгеледим. Раиса Ивановна дыка хөй чүүлдерге бисти өөредип, үе-шагын, күжүн харам чокка берип чоруур.
- Амгы үеде аныяктарны көөрге, элээн кады чурттапкаш, чарлы-ла берген боор, а силер бодуңарның өг-бүлеңер дугайында чугаалап бээр силер бе?
- Чаа өгленген аныяктар янзы-бүрү шаптараазыннарга таварышкаш, оларны ажып эртип шыдавайн баргаш, хейде-ле бот-боттарындан хөңнү калып каар-дыр, а бистиң аравыста ынакшыл хүнден-хүнче улам-дам өзүп орар. Амыдыралга бергелер турбайн канчаар, ындыг-даа болза ол шаптараазыннарны Бурганның дузазы-биле, шыдажып эртип, бот-боттарывысты билчип, ынакшылывыс улам дадыгып орар. Бурган бистиң-биле кады, бисти удуртуп башкарып чоруур. Бурганга ынак кижи кады чурттаан эжинге езулуг шын ынак болуп шыдаар. Шынап-ла, Бурганның ынакшылы, өршээли, келдерели эвес болза, ийи аңгы кижи чаңгыс мага-бот болуп кады чуртаары дыка берге. Бурган сагыш-сеткиливисти чаңгыс-аайлап, күзелдеривисти бүдүрүп чоруурун эскерип, Бурганның мерген-угаанын мага-хандыр көрүп чор бис.
- Кандыг кыйгырыг-биле ажы-төлүңерни кижизидип чоруур силер?
- Ажы-төл кижизидилгези нарын, берге. Бурганның сөзүнде канчаар бижип кааныл, ону ол ояар күүседип, ажы-төлдүң кижизидилгезинге ажыглаарын кызыдып чоруур бис. Ыдыктыг Бижилгеде бижиттинген дүрүмнер-биле кижизидерге, ал-боттарывыска-даа, ажы-төлүвүске-даа чиик деп чүвени көрүп чор бис. Бурганның Сөзүн сагып чоруур улус-биле Бурганны хүлээп албаан улустуң амыдыралының ылгалын тайылбырлап, көргүзүп үргүлчү-ле кады тейлеп турар бис. Эң-не кол чүве, чүгле ада-иези чанынга турда бачыт кылбас эвес, а ада-иези чанынга чок-даа турда, Бургандан коргуушкуннуг кылдыр өөредир деп сорулгалыг бис. Бургандан коргар боорга-ла ада-иезин-даа, башкыларын-даа хүндүлээр болур. А бир эвес Бургандан кортпас болза, ада-иезин-даа, башкыларын-даа хүндүлевес боор. Ынчангаш Библияның мөзүлүг маадырларының чижектерин кады номчуп, сайгарып, Бурган-биле сырый харылзаа чок болза, оларга дөмейлежири болдунмас деп чүвени билиндирип чугаалажыр-дыр бис. Ажы-төлдү Бурганга ынак кижилер кыдыр кижизидип каары, бистиң Бургандан алган хүлээлгевис-ле болгай. Эң кол чүүл Бурганның мурнунга чурттаар кылдыр өөредип чоруур бис. Бургандан-на коргар болза, бис чогувуста-даа ажы-төлүвүс аас-кежиктиг чурттаар деп билир бис.
- Сайлык, удуртукчу кижиниң өөнүң ишти, кадайы болуру берге бе?
- Удуртукчу-даа, удуртукчу эвес-даа кижиниң кадайы болуру дээрге улуг харыысалга-дыр. Чуртталгада бодунуң рольюн билир болуру кончуг чугула. Эң кол чүве бирээде, өг-бүлем, ашаам, ажы-төлүм Бурган-биле чоок харылзаалыг болзун дээш, ийиде, ашаамның Бурганга бараан болуушкуну дээш, үште, Бурганга бүзүрээн ха-дуңмам дээш тейлээри - мээң кол-ла хүлээлгем бо диин. Ашаамга дузалажыры, аңаа деткимче болуру - меңээ аас-кежик-тир. Бачытыг кижи болганда херээжен кижи база чамдык таварылгаларда мурнунче чүткүксээр, башкарыксаар. Ындыг чүүлдерни болдурбас дээш үргүлчү Бурганга тейлеп, бодумну үргүлчү шүгдүнүп чор мен. Ашааның бажын билири дээрге кончуг улуг бачыт болгай. Ынчангаш ону бодурбазы эң чугула.
- Аяс, Бурганны билир болгаш билбес өглениксеп чоруур аныяктарга чугаалаар чүүл силерде черле бар боор аа?
- Өгленмээн база Бурганга бүзүрээр аныяктарга сүмем болза, Бургандан дилеп, Оон сүме алыр болза эки. Душтукту бичии када чуртаар дээш эвес, а чуртталгазының төнчүзүнге чедир болгаш кезээ мөңгеде кады чурттаар дээш шилип тывары чугула. Эң-не кол чүве бот-боттарынга ынак болуру.
А Бурганга бүзүревес өглениксеп чоруур аныяктарга күзээрим болза, бир-ле дугаарында Бурган-биле чоок таныжып, Иисус Христосту камгалакчызы кылдыр хүлээп алырын күзээр кижи-дир мен. Бурганны танып, билип алган соонда, кады чурттаар эшти Бурган айтып бээр. Ынчан аас-кежиктиг чуртталга болдунар. Бурган ол өг-бүлени кагбас, кады болур. А бир эвес чааскаан-даа артып каар болза, Бурган дөмей-ле кагбас, Бурган ооң Адазы болур, кезээде холундан чедип алган чоруур.
Чугаавысты төндүрүп, байырлажып турдувуста Р. Ивановна бо өг-бүлеге хамаарыштыр бодунуң бодалдарын немеди:
«Шынап-ла, удуртукчу бооп, улусту баштаары, Бурганга бараан болуру дээрге улуг харыысалга-дыр. Чеже-даа назыны аныяк, хөй ажы-төлдүг болза, Бурганның кыйгызынга харыылап, дидими-биле бо служениени хүлээнип алган. Аяс 11 кады-төрээннерниң эң хеймери-дир. Бурган кижилерниң эртем-билиинче, чараш дурт-сынынче, ниитилелде байдалынче, акша-хөреңгизинче-даа эвес, а чүрээнче көөр. Аясты бодап келгеш, даады-ла Давид хаанны сактып келир мен. Хөй алышкыларның эң хеймери, хой кадарып чораан бичии Давидти Бурган Боду шилип алган болгай. Ынчангаш Бурган кижиниң чүрээнче көөр деп база катап чугаалап каайн».
Караамның көргенин, кулаамның дыңнаанын силерге шыдаар шаам-биле дамчыттым, эргим номчукчу. Оларның аас-кежиктиг чуртталгазының чажыды - Бурган-биле харылзаазында, Аңаа ынаанда, Ооң сөзүн сагыырынче чүткүп чоруурунда, ажы-төлүн Бургандан коргарынга өөредип чоруурунда, чуртталгазының бурунгаар айтыкчызы Ыдыктыг Бижилге-дир деп чүвени шупту кады көрдүвүс. Бо чүүл силерге бичии-даа болза өөредигни, бир-ле үлегерни бээр боор деп идегедим.
Олча Ондар.
