Чоокта чаа мээң чуртталгамга чаа болуушкуннар, онза, солун өскерлиишкиннер болган. Ол бүгүдени бодап, сайгарып кээримге, Бурган меңээ ханы уткалыг өөредигни тайылбырлап берди.
Бодум даштыкы дылдар башкызы мен, дээди эртем өөредилге чери Тываның Күрүне университединге 13 чыл дургузунда ажылдап, ажыл-ижимге сеткилимнин ханызындан бердинип, чылдан чылче мергежип, Бурганның ачызында багай эвес специалист кылдыр өзүп келдим. Үш чаш ажы-төлүм өстүрбүшаан, чамдыкта өг-бүлеге байдалым дыка берге турган-даа болза, бот эртем-өөредилге деңнелимни база чогуур үезинде бедидип чораан мен. Удавас 3 чыл бижип келген эртем ажылымны камгалааш, филологтуг эртемнер кандидады деп атты алырынга идегеп, белеткенип турар мен.
Сөөлгү чылдарда үениң өскерилген аайы-биле эртем шугумунга ажылдаары нарыыдап, негелделери нарыыдаанының уржуундан ынак башкы ажылымга, университетке ажылдаары биэги дег белен эвес апарган. Кысказы-биле база ажыы-биле чугаалаар болза, эртемден ат-сывы чок бөдүүн башкыларны ажылындан үндүр кызып, оларны янзы-бүрү аргалар-биле куду көрүксээр байдал тыптып келген. Ол үеден эгелеп ишти-хөңнүм мунгарап, канчап улаштыр чурттаар кижи боор мен деп бодалдар бажымдан ыравастаан. Таанда-ла кижи ол хире кызып, ажылынга бердинип чорда эртен-даарта кымга-даа херээ чок болуру ол бе? – деп айтырыг бодалымны шивегей дег шиштеп, амыр-дыш бербестээн. Кулакты кызып алгаш, ыыт-чок хүлээлгелеримни эки күүседип, сөөлүнге дээр ажылдап чоруп турдум. Ынчаар 2-3 чыл эрткен.
Бо чайын хенертен телефонум алгыра бээрге, тудуп алырымга, ийи угбашкы өөреникчилеримнин авазы болду. Дүвүреп девидээни-даа кончуг, дыка дүрген чугааланмышаан, «Дыка эки өөредилге черинде башкыларны ажылче хулээр дээш шылгалдалар эгелээр деп турар. Дурген ынаар четкеш документилериңер дужааптыңар, силер ышкаш мергежилдиг, дуржулгалыг башкыны хулээп алыр боор, мен бүзүрээр мен. Чугле силерниң күзелиңер херек» - деп, мени көгүткен-даа ышкаш чугаалап, чугула медээ дамчытты. Болур, болбас-даа болза шенеп көөр-дүр дээш шылгалдаларга кириштим. Шынап-ла, удаваанда мени даштыкы дылдар башкылаар ажылче хулээп алганының дугайында өөрүнчүг медээни алдым.
Ол хүнден эгелээш мээң чуртталгам чаартынып, мунгаралым, бажым аары-даа читкен. Ажылымче чалгыннарлыг-биле дөмей «ужуп» чедип, кылган ажылым меңээ дыка өөрүшкүлүг апардым. Кижи ажыл-үүлезинге чедиишкинниг болурга, чуртталганың өске-даа талалары база экижип эгелээри шын. Бурган меңээ бо орукту ажыдып бербээн болза, бодум кажан-даа ындыг кадыр арт-сын дег бергелерни ажып, эртип шыдавас турган боор мен.
Чаа коллективимде дыка онза, солун башкылар бар. Оларның бирээзи-биле чугаалажы бээримге, мээң назы-харым билип алгаш: «Бо чыл хой чылы ийк, силерниң чылыңар кирип турар-дыр. Чамдык улус чылы кирерге аарып-аржып, айыыл-халап, чидиригге таваржыр, чылын берге ажып эртер боор. А силерниң ажыл-агыйыңар шуудап, чуртталгаңар экижип орар болганда, ол анаа эвес ындыг. 12 чыл дургузунда кылып келген эки ажыл-херээңерниң түңнелдери көстүп, олурткан үрезиниңер чемижин берип эгелээни ол-дур» - деп чугаалады.
Башкының чугаалаан бо чүүлү буддизм өөредии база ай календарынга үндезилеттинген. Ынчалза-даа, мен христиан болганымда, Ыдыктыг Сулдениң дузазы-биле бо сөстерниң утказын бодумнуу-биле билип алган мен.
1) Бурган кижи бүрүзүнүң амыдыралын эгезинден төнчүзүнге чедир билир. Ол бисти хайгаарап, камгалап, шын эвес чүүлдерни үезинде эрттирип, эки амыдыралче эдертип чоруур. Кижи кичээнгейлиг болуп, Бурганның айыткан чүүлдерин эскерип, Дээргиге чагыртып, Ооң алгаг-йөрээшкиннери дээш үргүлчү четтиргенин илередип чоруур болза эки. Бо каш чылдар дургузунда мээн канчаар хилинчектенип чораанымны, чүнү бодап, күзеп чораанымны Бурган кымдан артык эки билир болгаш, мээң мөргүлдеримге харыыны бергени ол. Ол дээш хүннүң-не Бурганымга алдар-макталды ырлап, четтиргеним илередир мен.
2) Кижиниң эки-даа, багай-даа бодалдары, сөстери, кылган чүүлдери хөрзүнге олурткан үрезин дег, удаваанда өзүп көвүдээш чемижин бээр. Эки үнелиг чемиш бе, азы багай хоранныг чемиш бе – үезинде көстүп келир. Бо принцип чүгле буддизмде эвес, христиан база оон-даа өске чүдүлгелерде бар. Бурган бистиң хай-бачыдывысты өршээп, арыглап турар, ынчалза-даа кылган үүлевис бүрүзү дээш чогуур үезинде кижи бүрүзү шаңналдан азы кеземчеден чайлап шыдавас. Каш чылдың дургузунда кылып келген ажылымның түңнелинде Бурган мени шаңнап, эки ажылче орукту ажыдып берген деп ылап бүзүрээр мен.
3) Кижи бүрүзү бодунуң чуртталгазында эң кол чүүлдерни шын кылдыр аайлап салып алыр болза, ынчан ол чедиишкинниг болуп, салым-чолундан хөңнү калбас. Бүдүн-бүрүн, аас-кежиктиг, өөрүшкүлүг, тайбың сеткилдиг кижи ол болур. Мээң билирим болза, Иисус Христостуң өөредии-биле, кижи амытанның чуртталгазынга бирги чер чүгле Бурганныы болур ужурлуг, ийиги черде – өг-бүлези, үшкү черде – ажылы дээш оон-даа ынай. Бир эвес силер ол үш кол чүүлдерни шын эвес салып алган болзуңарза, кажан-даа чедиишкинниг болбас силер. Бурганның эки мөгейикчизи-даа эвес, кады чурттаан эжиңерниң эки чөлеңгиижи-даа эвес, ажы-төлүңерниң эки ада-иези-даа эвес, эки ажылчын-даа болуп шыдавас силер. Чуртталгадан шылап-турупкан, чүве бүрүзүнден оспаксырап тувексинген, хорадаачал баак кижилер ол-дур. Мен аныяк үемде кезек када чугле ажылымга бердинип, херээжен, ие хулээлгелеримни чедир куусетпейн, Бурганга чурээмнин ханызындан ынакшывайн, могейбейн чорааш аас-кежик чок, түренчиг чуртталгадан хөңнүм калган. Чүнү-даа кылырымга чедиишкин чок, хөй ажылдаан тудум чединместээрим дам баар, ажы-төлүм өскүссүргей, чугаа дыңнавас кылдыр өзүп келген. Безин чадаарда ынак ажылымга бир хүн херекчок апарган мен. Чүү дээш кызып, чурттап чорааным-даа билдинмес…
Кажан Бурган менээ бо ажыдыышкынны бээрге, ол хүнден эгелеп бодумну өскертип, «Мээң чуртталгамны аайлап, уштап-баштап берем, Бурганым!» деп мөргүлдеп эгелээн мен. Өскерлиишкинер дораан келбээн. Боттуң кызыл күжүнден, тура-соруундан база дыка хамааржыр. Чылдан-чылче шупту чуве экижип, дээрлерже оруум ажыттынып чоошкулап орар мен деп идегеп, бүзүрелим салбайн чор мен.
Валерия Кулундарий
